Pratikteki en yaygın kullanımını esas alırsak, bir ölçü aletine doğru ölçme yeteneği kazandırmak (ayar) ve/veya bu yeteneği test etmek (kontrol) işlemini kalibrasyon olarak tanımlayabiliriz. Bu işin fiiline kalibre etmek veya kalibrasyon yapmak diyoruz.
Güncel, resmi, daha kapsamlı ve daha teknik bir tanım vermek gerekirse;
#Kalibrasyon, bir ölçü aleti veya ölçme sisteminin gösterdiği veya bir ölçüt/ölçeğin ifade ettiği değerler ile, ölçülenin bilinen değerleri arasındaki ilişkiyi belli koşullar altında oluşturan işlemler dizisidir.
• Kalibrasyonun sonucu, ölçüt/ölçeğin, ölçü aletinin veya ölçme sisteminin hatasını kestirmeye, veya alelade bir skalanın işaretlerine değer verilmesine olanak sağlar.
• Kalibrasyon işlemi başka özellikleride belirleyebilir.
• Kalibrasyon sonucu, kalibrasyon sertifikası veya kalibrasyon raporu adı verilen bir döküman ile kaydedilir.
• Kalibrasyon sonucu bazen, bir kalibrasyon faktörü veya bir kalibrasyon eğrisi şeklindeki bir dizi kalibrasyon faktörü olarak ifade edilir.
Kontrol ve Ayar,
Eski terminolojide kalibrasyon işlemi, kalibrasyon kontrolü veya kalibrasyonun ayarı olmak üzere ikiye ayrılıyordu. Kalibrasyon (kalibrasyonun kontrolü) sonucu hatası belli kriterlere uymayan ölçü aletlerinin ayarı (kalibrasyonun ayarı) söz konusu olabilir. Kalibrasyonu (kontrolünü) yapan taraf eğer cihazların ayarlama prosedürlerine / bilgisine sahipse, söz konusu kriterleri sağlama üzere ölçü aletini ayarlayabilir. Ancak önemle vurgulamak gerekir ki, yapılan ayar sonrası yeniden kontrol şarttır.
Yöntemler,
Kalibrasyon, ölçüme dayalı bir uygulamalı çalışma olduğundan; doğrudan ölçüm, kıyaslama, dolaylı ölçüm, yerine koyma, fark ve sıfırlama yöntemleri gibi farklı ölçüm yöntemlerinden yararlanır.
Örneğin, bir tartı aleti kalibrasyonunda değerleri bilinen referans ağırlıklar kullanılarak doğrudan ölçümler alınırken, bir termometre kalibrasyonunda biri referans alınan, diğeri kalibredilen iki termometre sıcaklığı kontrol altına alınan bir ortamda karşılaştırılır, bu yöntemde kıyaslama yöntemi için bir örnektir. İşlemler öncesinde ekipmanın hazırlığı, ortam koşullarının nasıl olması gerektiği, deney düzeneğinin kurulması, ölçümlerin ne şekilde ve hangi sırayla, kaç kez alınacağı, sonuçların değerlendirilmesi, sertifikasyon gibi işlemler ise kalibrasyon prosedüründe açıklık getirilmesi gereken detaylardır.
Kalibrasyon Neden Önemlidir?
Herhangi bir ölçme işleminde amaç, ölçülenin niceliğini hedeflenen/gereken dorulukta ölçmeyi başarabilmektir. Hedeflenen doğruluğun, kullanılan ölçü aleti sağlanıp sağlanamayacağı sorusunun yanıtı ölçü aletinin özelliklerinde yapar. Bu özellikler, ölçü aletinin hangi koşullar altında hangi doğrulukta ve hassasiyette testlerin “belli koşullardaki ölçme doğruluğu”nu ortaya çıkaran kısmı, kalibrasyon işlemini oluşturur ve her bir ölçü aleti için test sonuçlarının kayıt altına alınması ile (kalibrasyon belgesi) sonuçlanır.
Ölçüm işlemlerinde doğruluk beklentisi arttıkça, kullanılan ölçü aletinin özelliklerine ait beklentiler ve dolayısıyla ölçü aleti maliyetleri de artar. Örneğin ± 1 mm hatalı ölçümün tolere edilebildiği bir uzunluk ölçümünde cetvel kullanmak yeterli iken, ± 0,01 mm hatanın ancak tolere edilebildiği bir ölçümde en azından bir mikrometreye ihtiyaç duyulur. Söz konusu ölçümler üretim kalitesini (veya ürün fiyatını) doğrudan etkileyen bir noktada yapılıyorsa, cetvelin de, mikrometrenin de ne kadar doğru ölçüm yaptığının kanıtlanabilmesi çoğunlukla zorunlu hale gelir. Öyleyse ölçü aletlerinin hangi hata payı ile ölçebildiklerini gösteren, imalatçısının belli bir model için ortak olarak belirttiği teknik özelliklerden başka, her bir cihaz için o cihaza özgü güvenilir bir belgeye ihtiyaç vardır. Bu belge de genellikle kalibrasyon sertifikası veya protokolü şeklinde adlandırılır.
